Model Trencilikte Kullanılan Güç/elektrik Sistemleri Nelerdir ? Elektrik...Model trenciliğin ilk yıllarında üretilen lokomotiflerin kurmalı olduğu da bilinmektedir, halen de olmak üzere buharla çalışan model lokomotifler de üretilmektedir. Günümüz model trenleri çoğunlukla elektrik motorları ile hareket etmekte ve bu motorlar, raydan tekerlekler yardımıyla alınan genelde düşük gerilimli doğru akım elektrik ile çalışmaktadır, Marklin ve Lionel gibi üreticilerin alternatif/dalgalı akım kullanan lokomotifleri de bulunmaktadır.
Doğru akım(DC, Gleichstrom), elektriğin + ve - yönlerinin belirli olduğu ve akım yönünün motorun dönüş yönünü belirleyebildiği akımdır. Piller ve gündelik hayatta kullandığımız pek çok adaptör, şarj cihazı vb doğru akım verirler. Alternatif/Dalgalı akım(AC, Wechselstrom) ise elektriğin yönünün değişken olduğu akımdır. Gündelik hayatımızda duvardaki priz, bize doğru akım veren adaptörler ve gerçek trenler alternatif/dalgalı akım kullanır.
Lokomotif elektriği nereden alır ?Elektrikli tren modellerin üretildiği ilk yıllarda üç ray/3R sistemi kullanılmış, elektrik tekerleklerden ve ray ortasına dokunan metal çubuk ile alınmakta idi.
Daha sonra bazı üreticiler iki ray güç sistemleri uygulamaya başladı. İki ray sistemde tekerlekler izole ve raylar elektiriğin + ve – beslemelerini taşımaktadır. İki ray sistemde, milinden izole olan tekerlekler elektriği alarak model lokomotifin motoruna iletmektedir.
Marklin, ortadaki üçüncü rayı, ortaya yerleştirdiği hassas çivilerle(puco) elimine etmiş ve 3Ray sistemli modellerin daha gerçekçi raylarda kullanılabilmesini sağlamıştır. Elektrik, tekerlekler ve lokomotifin altında bulunan pick-up shoe adı verilen metal bir parça ile alınır.
Ayrıca çoğu elektrikli lokomotifin modellerinde yine model pantograf yardımıyla, model katener sisteminden elektrik alma olanağı da vardır. DC/doğru akım ile + ve – yüklerin iki raydan beslemesi genel olarak kullanılan yöntem olsa da Marklin ve Lionel AC/alternatif akımı 3 ray ile kullanmaktadır. American Flyer ise iki ray ile alternatif akım kullanmaktadır.
Elektrik kaynağı olarak genelde trafolar kullanılmaktadır. Bugün sadece basit ve oyuncak kategorisinde sayılabilecek tren setleri pil ile beslenmekte ve bunlar bu hobiyi yapanlarca tercih edilmemektedir. Pillerin kullanıldığı genel alan ise bahçe kurguları ve büyük ölçekli kurgulardır. Bugün çoklukla şebeke gerilimini düşürerek 12-16Volt arasında gerilim sağlayan adaptör/transformatörler model trenler için elektrik kaynağı olarak yer almaktadır.
Gerçek buharla çalışan modeller ise daha çok 1 ve O ölçeklerde olsa da Hornby gibi OO ölçekli istisnaları da vardır. Nadiren de gazla çalışan ve uzaktan kumandalı büyük ölçek modellere de raslanmaktadır.
Günümüzde yaygın olarak kullanılan HO ve N ölçek modellerde yaygın olarak kullanılan elektrik sistemi 2Ray/DC/Gleichstrom doğru akımdır. Bununla beraber Marklin, yaygın üretimini 3Ray/AC/Wechselstrom alternatif akım kullanarak yapan bir üreticidir ve zengin bir model çeşitliliğine sahiptir. Yaygın üretimini 2Ray/DC için yapan pek çok firma, Marklin için uyumlu lokomotifler de üretmektedir.
Farklı elektrik sistemine göre farklı modeller nasıl kullanılır ?Elektrik sistemi farkı nedeniyle Marklin lokomotif veya vagonlarını 2Ray/DC bir kurguya koyduğunuzda çalışmayacak ve diğer 2Ray/DC lokomotiflerin çalışmasını da engelleyecektir, tersi olarak 2Ray/DC herhangi bir üreticinin lokomotifini de 3Ray/AC bir kurguda çalıştırmanız mümkün değildir.
Bununla beraber kaliteli üretimi ve ilginç çeşitleri nedeniyle pek çok 2Ray/DC kullanıcısı tarafından da tercih edilen Marklin vagonları, tekerlekleri değiştirilerek(izole tekerlek takılarak) 2Ray/DC sistemde de kullanılabilir. Tersi olarak 2Ray/DC izole tekerlekli bir vagonu da Marklin ray üzerinde kullanabilirsiniz.
Yani bir ayrımmış gibi görünen bu durumdan siz kendi zevkiniz, bütçeniz doğrultusunda yararlanabilir, farklı keyifleri birarada yaşayabilirsiniz.
Raylarda durum nedir ?Üreticilerin lokomotiflerde farklı sistemler için üretim yapmaları, vagonların tekerlek değişimi veya olduğu gibi kullanılabilmesine rağmen, kurguda kullanılacak raylar çoklukla birbirine uyumlu değildir. Pek çok büyük üretici kendi lokomotif ve vagonlarının yanında raylarını da üretmektedir. 2Ray/DC olarak üretilen tüm raylar işin teorisinde elektrik sisteminin aynı olması nedeniyle elektrik sistemi açısından birbirine uyumludur. Ancak raylar arasında, yükseklik, kalınlık gibi farklar nedeniyle az sayıda üreticinin rayları birlikte kullanılabilir.
Bu resimdeki raylar sırasıyla, Hornby, Atlas, Roco ve Fleischmann firmalarına aittir. Bu rayların hepsi 2Ray/DC uyumludur. En alttaki Fleischmann Profi serisi olarak kendinden balastlı/ray yataklıdır. Ray balastlamak özel taş malzeme ile modelcilikte zevkli ve sonuçları daha güzel ve kendinize özgü görüntüler sağlayan bir uğraştır.
3Ray/AC sistem için ise bilinen tek üretici Marklin'dir. Marklin yeni nesil C ve bir önceki nesil M rayları kendinden balastlıdır.
Özetle;
2Ray/DC uyumlu ürün üreten firmaların ürünleri(lokomotif ve vagon olarak) birbirleriyle uyumludur, 2Ray elektriğe uygun raylar üzerinde(hangi firmanın rayı olursa olsun) kullanabilirsiniz. 2Ray/DC sisteminde ray üzerinde Marklin vagonları tekerleklerini değiştirerek(izole tekerlek takarak) kullanabilirsiniz. 2Ray/DC üzerinde Marklin lokomotifleri kullanamazsınız. 2Ray/DC rayları pek çok değişik üreticiden alabilirsiniz, rayların elektrik sistemi uyumludur, aralarında yükseklik farkı olabilir.
3Ray/AC uyumlu ray üzerinde 3Ray/Ac uyumlu lokomotifleri kullanabilirsiniz. Bu lokomotifleri Marklin ve DC için üretim yapan firmalardan birkaçı üretmektedir. 2Ray/DC uyumlu lokomotifleri 3Ray/AC raylar üzerinde kullanamazsınız, 2Ray/DC vagonları 3Ray/AC üzerinde kullanabilirsiniz. 3Ray/AC rayları Marklin'den alabilirsiniz.
Her iki elektrik sisteminin ve dolayısıyla ray sistemlerinin de birbirine göre farklı üstünlükleri olsa da her iki sistem de meraklıları tarafından büyük ölçekli kurgularda başarı ile kullanılmaktadır.
Hareket nasıl kontrol edilir ?2Ray/DC Elektrik sisteminde, lokomotifin hızı, raya verdiğiniz elektriğin gerilimi(voltajı) ile doğru orantılıdır. Gerilim arttıkça hız artacaktır, gerilim azaldıkça hız azalacaktır. Hareket yönü ise iki raydaki elektriğin yükü ile belirlenir. NMRA standartlarında sağ raya uygulanan + yük ile ileri doğru hareket sağlanır, raylardaki elektriğin yükleri yer değiştirdiğinde(+ -> -, - > +) hareket yönü de ters olacaktır. Diğer bir değişle, trafonuzdan gelen kabloların raylara bağlantısında yerlerini değiştirirseniz lokomotifiniz diğer yöne gidecektir.
3Ray/AC Elektrik sisteminde, lokomotifin hızı, yine hatta verilen elektriğin gerilimi(voltajı) ile doğru orantılıdır. Hareket yönü ise kumandadan özel bir işlem ile belirlenir. Bu işlem kumanda üzerindeki hız düğmesinin ya bastırılması yada en sola(0)a doğru burkulması ile yapılır. Kumandadan lokomotife bir anlık sinyal gönderilerek, eski lokomotiflerde bir röle, yeni lokomotiflerde bir elektronik devre aracılığıyla motorun hareket yönü değiştirilir.
Bu konuda anlatılanlar model trenlerin günümüzde analog olarak nitelendirilebilecek kontrol sistemidir. Dijital sistem ile ilgili konular ilgili konu başlığında ele alınacaktır.
Bu yazının hazırlanmasında aşağıdaki web sayfalarından yararlanılmıştır.
http://en.wikipedia.org/wiki/Model_train www.nmra.org www.morop.org www.seslisozluk.comGördüğünüz hatalar, olması gereken düzeltmeler ve eklenmesinin yararlı olacağını düşündüğünüz bilgiler için lütfen bu konuya mesaj gönderin.
